AIV-symposium 3 juni 2022 - Tineke Cleiren

Geachte toehoorders, beste Jaap, beste Ernst,

Het is niet de eerste keer dat ik jullie mag toespreken; eerder deed ik dat tijdens jullie laatste AIV-vergadering op 3 december jl. en dat doe ik wederom met veel plezier.

Jullie hebben allebei een groot stempel gedrukt op het werk van de AIV en op de adviezen die zijn uitgebracht. En dat is niet alleen te danken aan de tijdsduur, maar in het bijzonder aan de intensiteit van jullie betrokkenheid en de wijze waarop jullie de kennis, ervaringen en competenties uit jullie ‘andere levens’ ten goede hebben laten komen aan het AIV-werk.

Ernst, jij fungeerde drie jaar als lid van de CMR en vervolgens acht jaar als lid van de AIV en voorzitter/ vicevoorzitter van de CMR;

Jaap, jij gaf als voorzitter acht jaar leiding aan de AIV.

Jullie hebben niet alleen jullie sporen verdiend, maar laten binnen de AIV vooral ook sporen na. En om dat goed tot uitdrukking te brengen grijp ik terug op de vergelijking die ik maakte bij het ‘interne’ afscheid tijdens jullie laatste AIV-vergadering.

Binnen de wereld van de kunsten kennen we twee namen wier werk mede wordt geduid met de periode waarin dat werk tot stand kwam: de late Rembrandt en de late Beethoven. Het karakteristieke van die aanduiding reikt echter veel verder dan de periode waarin het werk werd gemaakt.

Zowel bij Rembrandt als bij Beethoven is het een aanduiding die verwijst naar de aard van het werk, de kwaliteit van het werk, de impact van het werk op de kijker of de luisteraar en de invloed van het werk op de kunstvorm en de toekomstige beoefenaren van die kunsten. Rembrandt liet zich niet meer leiden door staande conventies. Hij maakte in die periode zijn meest karakteristieke en gewaagde werken waarin hij de essentie wist te raken van intimiteit en contemplatie. Iedere penseelstreek was raak.

Beethoven´s late muziek ontstijgt het dagelijkse en het aardse, neemt de luisteraar mee naar het onbereikbare, en brengt die uiteindelijk ook weer met beide benen op de grond. Wat rest is de angst om iets te missen.

Jullie hebben beiden een indrukwekkende loopbaan achter de rug. Een carrière met grote verantwoordelijkheden: inhoudelijk, politiek, diplomatiek en strategisch. Opererend In goede tijden, maar ook in situaties van zwaar weer en met jullie lidmaatschap van de AIV als sluitstuk.

Kijkend naar jullie beider loopbaan en de periode waarin jullie in de AIV werkten, lijkt het gerechtvaardigd om over die laatste periode, de periode bij de AIV, te spreken in termen van de late Jaap, de late Ernst.

Maar – en daar gaat het me om – ook bij jullie beiden verwijst die aanduiding naar de kwaliteit, de stijl en de impact van jullie bijdrage aan de advisering van de AIV op het brede terrein van buitenlands beleid.

Ernst,

Je bracht veel mee naar de AIV: je kennis en ervaring als lid van de Tweede kamer, van de Eerste kamer, als minister, lid van de Raad van State, lid van de WRR en als hoogleraar (in tweevoud). Die bagage was voor de AIV en haar leden steeds een bron van kennis en inspiratie, in het bijzonder waar het ging om de democratische rechtsstaat, mensenrechten, wetgeving, staatkundige beginselen en het Caribisch deel van ons Koninkrijk. Begin 2014 schreef de AIV onder jouw leiding al het advies ‘De rechtstaat, waarborg voor Europese burgers en fundament van Europese samenwerking’. Geen dag te vroeg, zo blijkt.

Met je parate kennis, je vermogen om te switchen tussen conceptueel denken en werken op de vierkante millimeter dwong je niet alleen respect af, maar ook bewondering. Je ontstijgt steeds het niveau van het dagelijkse, maar staat tegelijkertijd met beide benen op de grond.

Je staat voor de zaak, voor de kwaliteit van de argumenten, voor een haarscherpe formulering en zelfs voor de punten en de komma´s. Je bent compromisloos als het gaat om de moraal van ons verhaal. Maar je bereikt compromissen bij verschil van mening.

Je hebt in de jaren bij de AIV het denken over en het belang van mensenrechten binnen de adviesraad stevig beïnvloed. Met je grote kennis van de mechanismen en instrumenten op het terrein van de mensenrechten, je antenne voor het politieke spanningsveld en je strategische en tegelijkertijd diplomatieke wijze van het op de kaart zetten van knelpunten bevorderde je de wisselwerking tussen de vier disciplines van de AIV.

Je gaf de collega AIV-leden – wellicht onbewust – steeds de boodschap mee van je recent verschenen boek: waakzaam burgerschap: een boodschap vol zorg, maar ook vol hoop en met een menselijk gezicht.

Ernst, we zijn je dankbaar. De AIV zal je inbreng vreselijk missen, maar het gedachtegoed en de werkwijze van de late Ernst zal nog lang in onze gelederen en daarbuiten resoneren.

Beste Jaap,

Je enorme staat van dienst op het terrein van de internationale betrekkingen en in de politiek strekte de AIV tot groot voordeel: je carrière als diplomaat, je politieke ervaring als lid van de Tweede Kamer, als woordvoerder Buitenlandse Zaken en als fractievoorzitter, minister, hoogleraar en, last but not least, als Secretaris-Generaal van de NAVO.

Je was nog geen twee maanden werkzaam als voorzitter toen op 27 februari 2014 de Annexatie van de Krim plaatsvond. Dat was – zoals we allemaal weten – het begin van een periode waarin de internationale verhoudingen zichtbaar gingen verschuiven. De wereldorde werd stap voor stap minder stabiel met als dieptepunt de invasie in Oekraïne, precies twee maande na jouw afscheid van de AIV. Een gruwelijke oorlog met enorme implicaties voor de Oekraïners, maar tevens voor het Europese continent en wereldwijd.

Onder jouw voorzitterschap was er dan ook volop werk aan de winkel voor de AIV. We zien dat ook terug in de adviezen van de afgelopen acht jaar, zoals:

• ‘De wil van het volk. De erosie van de democratische rechtsstaat in Europa’ (2017)
• ‘De toekomst van de NAVO en de veiligheid van Europa’ (2017)
• ’China en de strategische opdracht voor Nederland in Europa’ (2019)
• ‘Nederland en de wereldwijde aanpak van COVID-19’ (2020)

Geen enkel thema dat de revue passeerde in de AIV was voor jou onbekend. Met je brede ervaring en kennis, gepokt en gemazeld in zowel het politieke veld als in de diplomatieke wereld, zowel nationaal als internationaal, zowel in vredestijd als in oorlogstijd, hield je de AIV op koers. En dat niet alleen. De AIV werd een zichtbare, onafhankelijke speler die ongemakkelijk boodschappen niet schuwde. Je was ons gezicht naar buiten, gaf interviews en was een gewaardeerde gast in radio- en tvprogramma’s; altijd betrouwbaar, degelijk en onverschrokken.

Je stond voor de onafhankelijkheid van de raad. Waar daaraan werd getornd of waar die naar jouw gevoelen onvoldoende werd gerespecteerd, schuwde je niet daarop corrigerend te acteren. Toen kort na jouw aantreden de verplichte kabinetsreactie dreigde te verdwijnen was daar zo’n moment.

Je stijl van optreden als voorzitter was koersvast en tegelijkertijd prudent met als doel een consensueel advies. Nooit speelde de politieke achtergrond van de leden een rol. Krachtig in de zaak, zacht in de werkwijze. Jouw respect voor de deskundigheid van de leden en hun achterban was steeds voelbaar. Je analytische kwaliteiten bewaarde je vaak tot bij de afronding van een discussie. Maar dan was de analyse net zo raak als de penseelstreek van Rembrandt.

Je strategische en vooruitziende blik mag hier niet onopgemerkt blijven. De AIV was onder jouw bezielende leiding niet afwachtend. Op gezette tijden bracht ze briefadviezen uit op eigen initiatief (Mw. Corien Prins besprak dat al). Ik noem als een pregnant voorbeeld het advies 'De EU-gasafhankelijkheid van Rusland. Hoe een geïntegreerd EU-beleid dit kan verminderen' (2014) en het eerder genoemde advies 'De wil van het volk. De erosie van de democratische rechtsstaat in Europa' (2017)

Laten we hopen dat de adviezen van de AIV, de daarin gegeven analyses en de voortuitziende blik tegenwicht kunnen blijven bieden aan de hectiek van de dagelijkse politiek.

Bij het formuleren van de vereisten voor een opvolger kwam ‘Boegbeeld’ als een van de krachtigste eisen naar voren. En een boegbeeld was precies wat jij voor de AIV was. Net als bij de late Beethoven: wat rest is de angst om iets te missen. Jaap, de AIV is je veel dank verschuldigd.